Czym jest terapia substytucyjna? Cz. 1

1. Wprowadzenie

Szacuje się, że na świecie żyje 13,2 miliona osób przyjmujących środki odurzające, a co najmniej 10% wszystkich przypadków zakażeń HIV znalazło swój początek w ich ryzykownych iniekcjach (w krajach Europy Wschodniej i Azji Środkowej odsetek ten sięga aż 90%).

Znacząca liczba uzależnionych od opiatów odbywa wieloletnie i wielokrotne kary pozbawienia wolności. Osoby osadzone w jednostkach penitencjarnych często wywodzą się z najmniej uprzywilejowanych grup społecznych, co sprawia, że ich kondycja zdrowotna już na starcie jest niezadowalająca, a pobyt w jednostce penitencjarnej ma na nią dodatkowo negatywny wpływ.

Zjawisko to w szczególności dotyka osoby uzależnione od środków psychoaktywnych. Dodatkowo jednostki penitencjarne są środowiskiem, które charakteryzuje wysokie ryzyko narażenia przebywających w nich osadzonych na różnego typu infekcje (w tym HIV).

Istnieją kraje, w których wynika to z przeludnienia, niedostatecznego poziomu żywienia, ograniczonego dostępu osadzonych do świadczeń profilaktycznych, stosowania przez nich nielegalnych środków psychoaktywnych, a także podejmowania kontaktów seksualnych bez zabezpieczenia.

  • Wiele badań wskazuje, że osoby przyjmujące środki odurzające drogą dożylną w wyniku: wspólnego/ponownego stosowania sprzętu do iniekcji, niehigienicznego sposobu przygotowywania samego narkotyku, podejmowania kontaktów seksualnych wysokiego ryzyka (w tym z osobami także stosującymi substancje psychoaktywne), są szczególnie narażone na zakażenie HIV i innymi wirusami krwiopochodnymi. Na wysokim poziomie utrzymuje się przyjmowanie narkotyków drogą iniekcyjną przez osoby obu płci, jeszcze przed rozpoczęciem odbywania kary pozbawienia wolności. Użytkowniczki narkotyków z większą częstotliwością korzystają ze sprzętu do iniekcji innej osoby (partnera) i zwykle jest im trudno negocjować stosowanie prezerwatyw/bezpieczniejszych technik seksualnych. Osoby czynnie przyjmujące narkotyki drogą iniekcji nieco częściej decydują się na podejmowanie płatnych kontaktów intymnych (praca w seksbiznesie).

  • Stosowanie środków odurzających w iniekcji stanowi obecnie dominującą drogę transmisji wirusowego zapalenia wątroby typu C. Zakażenie HCV przechodzi w stan infekcji chronicznej u co najmniej 50–85% przypadków chorych. U około 7–15% z nich w ciągu 20 lat dochodzi do marskości wątroby, a u pewnego odsetka tych pacjentów rozwija się rak tego narządu.

  • Zobowiązania finansowe, wynikające z egzekwowania prawa, przeprowadzania procesów sądowych oraz odbywania kar pozbawienia wolności zasadniczo przyczyniają się do wysokich kosztów społecznych, mających swe źródło w uzależnieniu od środków psychoaktywnych.

  • Po wyjściu na wolność osadzeni uzależnieni od opiatów są narażeni na powrót do nałogu, a w konsekwencji na ich przedawkowanie i śmierć.

W okresie 12 miesięcy od momentu wyjścia na wolność do nałogu powraca między 70% a 98% osób odbywających kary pozbawienia wolności za przestępstwa związane z narkotykami (mowa o osobach nieleczonych podczas pobytu w jednostce penitencjarnej). W celu zmniejszenia stopnia spożycia środków odurzających na terenach jednostek penitencjarnych i wynikających z tego procederu szkód, systemy więziennictwa powinny nakłaniać użytkowników narkotyków do przyjęcia abstynencji. W przypadku, gdy nie można tego od nich wyegzekwować – powinny zachęcać osoby uzależnione do niepodawania sobie narkotyków drogą dożylną. W sytuacji, gdy i tego zalecenia nie można spełnić – do tego, aby nie korzystały one ze wspólnego sprzętu do iniekcji. Dlatego zapewnienie osadzonym dostępu do leczenia uzależnienia od środków odurzających i do programów redukcji szkód, staje się niezbędne w warunkach penitencjarnych (Stöver et al. 2007).

Wzrasta powszechny konsensus co do tego, że leczenie uzależnienia od narkotyków może być skutecznie prowadzone na terenie jednostki penitencjarnej, o ile odpowiada ono potrzebom osób tam osadzonych, a po ich wyjściu na wolność jest odpowiednio długo i na właściwym poziomie kontynuowane. Opracowano wiele rodzajów leczenia uzależnienia od środków psychoaktywnych, ale – nieco uogólniając – można je podzielić na dwie kategorie. Są to: leczenie substytucyjne i programy ukierunkowane na abstynencję.

Wszystkie formy leczenia uzależnienia od środków psychoaktywnych mogą potencjalnie zmniejszać ryzyko zakażenia HIV i HCV. Dowiedziono jednak, że to programy terapii substytucyjnej najbardziej przyczyniają się do eliminowania procederu przyjmowania narkotyków drogą dożylną, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia rozprzestrzeniania się zakażeń HIV i HCV. Leczenie substytucyjne (farmakoterapia agonistyczna, terapia substytucyjna agonistami lub leczenie wspomagane agonistami) odbywa się pod kontrolą lekarską. Polega na podawaniu osobom uzależnionym substancji farmakologicznie związanej z substancją powodującą to uzależnienie w celu osiągnięcia określonych zamierzeń terapeutycznych.